Tarihi Eserlerimiz
RİZE İL MERKEZİ VE İLÇELERİNDEKİTARİHİ ESERLER
Rize, Türkiye'nin kuzeydoğusunda, eşsiz tabiat güzellikleri, zengin halk mimarisi ve halk bilim değerlerine sahip bir şehrimizdir. Burada tabiat ve insan coğrafya ile mimariBütünleşerek eşsiz bir uyum sergiler. Yapılar yeşil örtülü vadilerin yamaçlarına asılmış gibi dururlar. Karlı dağlardan çağlayarak Karadenize akan dereler üzerinde narin köprüler kuruludur. İnsan bu coğrafyada kendisinden geçer. DörtMevsim değişik renkli ormanlarda esen rüzgarın sesi, derelerin çağıltısı ile karışır. Çiçeklerle çevrili yayla yollarında, çay bahçelerinde, mısırtarlalarında, tulum ve kemençe eşliğinde duygu yüklü türküler söylenir.
Rize ili denizeparalel uzanan dağlarla çevrilidir. Yüksek dağ eteklerinden doğan sular,birbirine paralel derin vadiler oluşturarak denize akarlar. Köyler, tarımaelverişli alanlar, vadi tabanları ve yamaç düzlüklerinde yer alır. Dağların 2000mt.den yüksekteki orman sınırından sonra yaylalar kurulmuştur. Gerek mimarisi vegerekse gelenekleri bozulmamış çok sayıda yayla yerleşmelerinin ünlülerişunlardır. Varda, Gölyayla, Ovit, Karos, Ambarlı Varap, Varoş, Elevit, Trovit,Palovit, Çiçekli Ayder, Başhemşin, Karvan, Taşlı.
Rize'nin bu zenginKültür ortamı ve eşsiz coğrafyasında oluşan kültür ve tabiat varlıklarıyeterince araştırılmamıştır. Yöre insanı yüzyıllar boyu tarım, hayvancılık,denizcilik ve gurbetçilikle geçimini sağlamıştır. Çay tarımının gelişmesi,şehirleşme, kent merkezinde, ilçelerde ve köylerde yeni yapılanmalar ve yaşantıbiçiminin doğmasına yol açtı. Plansız, tabiatla uyumsuz bir şehirleşme ortayaçıktı. Beton yapılar köyleri de içine alarak yaylalara kadar yayıldı. Kentmerkezleri ve köylerdeki mimarlık ve sanat değeri yüksek dini ve sivil yapılardakorunamadı.
Rize'nin önceliklisorunlarının başında doğal ve kültürel çevrenin korunması geliyor. Son yıllardaartan iç ve dış turizm olumlu yönlendirilmezse, köy ve yaylaların eşsizyapılarını ve doğal güzelliklerini yok edecek, bu değerlerimizi ilelebetkaybetmiş olacağız. Bu konuda ilgililere ve hepimize büyük görevler düşüyor.
Rize İlininKültürel Detayları
İl Merkezi veMerkez İlçedeki Tarihi Eserler
1. Rize Kalesi
Şehir merkezinin güneybatısında yer alır. İç Kale ve Aşağı Kale'denmeydana gelmektedir. Yoğun yerleşme sebebiyle Aşağı Kale tamamen yok olmuş, batıtarafında bazı sur parçaları ve kuleleri günümüze kadar gelebilmiştir.
İç Kale:Doğal bir yükselti üzerine kurulmuştur. Planı, kenarları düzgün olmayan biryamuk şeklindedir. Giriş kapısı doğudandır. Dış kapıdan küçük avluyagirilmektedir. Buradan ikinci bir kapı ile esas kale alanına ulaşılır. İçkale'yi çevreleyen surlar kısmen düzgün, kısmen moloz taş duvarlara sahiptir.kireç harçla yapılmış duvarların kalınlığı 1,5 metredir. İç Kale yarım daireplanlı beş kuleye sahiptir. İç Kale'nin doğusunda kayaya oyulmuş bir kuyubulunmaktadır.
Yakın zamanlarakadar çok harap durumda olan İç Kale surları Kültür Bakanlığı'nca onarılmıştır.kale duvarları, seyirdim yolu ve kısmen dendanlar tamamlanmıştır. Kapı içi alanıyedi metre daha aşağıdadır. Bu kısım büyük bir ihtimalle daha sonra yapılmıştır.bu kısımda kapının sağında Rize'ye uzun yıllar belediye başkanı ve parlamenterolarak hizmet etmiş Ekrem Orhon'un (1909-1983) mezarı bulunmaktadır.
Aşağı Kale:Zamanında İç Kale'den kuzeydoğuya ve kuzeybatıya yanlara açılarak uzayan vedenize ulaşan surlarla çevriliydi. Bugün sadece batı surlarının bir bölümü vebazı kuleleri mevcuttur.
Kuleler dikdörtgenveya daire planlı olup, iki katlıydılar. Günümüze ulaşan kalıntılardan üstörtülerinin tuğla tonozlara sahip olduğu anlaşılmaktadır. Doğu surlarındanhiç bir iz kalmamıştır.
Rize Kalesi'nintarihlendirilmesi için kesin verilere sahip değiliz. İç Kale Junstinyenzamanında (527-565) yeniden inşa edilmiştir. Daha sonra Trabzon Komnenoslarzamanında da (1297-1330) aşağı surlar inşa edilmiştir. Kale Osmanlı Dönemi'ndede onarılarak kullanılmıştır.
2-BozukKale:
il merkezinin 10 km. doğusunda Güneydoğu Köyü'nde, aynı adla anılanderenin kenarında yer alır. Denizden 30 m. yükseklikte kurulmuş küçük birgözetleme kulesidir. Karadeniz sahillerinde sık görülen küçük Orta Çağkalelerinden birisidir.
3- İskenderCafer Paşa Camii:
İslam Paşa Mahallesi'nde geniş bir hazire içinde İslamPaşa veya Kurşunlu Camii olarak da anılmaktadır. H. 978/M. 1570 yılında İskenderCafer Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Cami ahşap bir soncemaat mahalli, taş duvarlı ve kubbe ile örtülü bir harim kısmından meydanagelmektedir. Caminin duvarları moloz taşlarla örülmüştür. Harimin kuzeybatıköşesinden minareye çıkılmaktadır.
Kare planlı harimeKuzey cephedeki kapı ile girilir. Her cephedeki iki pencere aydınlanmayı sağlar.Bu pencereler düz lentoludur. Ayrıca sekizgen kubbe kasnağı üzerinde yuvarlakkemerli pencereleri vardır. Tromplara oturan kubbe içinde demir parmaklıklı birkandilliğe sahiptir. Dıştan ise kurşun kaplıdır. Taş mihrap sade bir görünümesahiptir. Camiye göre oldukça büyük olan ahşap minber yenidir. Eskiden ahşapolan mahfil son yıllarda betonarme olarak yenilenmiştir. Harimin yarısınıkaplayan bu mahfil iki ayak tarafından taşınır. Caminin içerisindeki kalem işisüslemelerde yenidir.
4- Büyük Gülbahar Sultan Camii:
Bütünüyle dikdörtgen planlı olan cami son cemaatmahalli ve harim kısmından meydana gelen kırma çatılı bir yapıdır. İnşa tarihikesin olarak bilinmemektedir.
Son cemaat mahallibir subasman üzerine oturur. İki katlı taş ve ahşap olarak inşa edilmiştir. Doğutarafında imam odası, batısında bir odunluk ile üst kata çıkan merdivenbulunmaktadır. Üst kat bağdadi olarak inşa edilmiş, kurs yeri olarakkullanılmaktadır. Son cemaat mahallinden çıkılan minare batıdadır.
Harim kısmınınduvarları düzgün yonu olarak mahalli siyah taştan yapılmıştır. Son cemaatmahalliyle birlikte dört omuz bir çatıya sahiptir. Üzeri kiremit kaplıdır. Karealanlı harim kısmına son cemaat mahallinden ve batıdaki kapılardan girilir.girişin üzerindeki iki sütunla taşınan ahşap bir mahfil bulunmaktadır. Tavanahşap olup ortada bağdadi bir kubbeye sahiptir.
Harim kısmınıDoğudan üç, diğer cephelerde iki olmak üzere çift sıra yuvarlak kemerliencereler aydınlatır. Mihrap yivli sütunlarla sınırlandırılmış ve yatay dilimlibir nişe sahiptir. Ahşap minber sadedir.
Gülbahar Cami'sibirkaç defa yıkılıp yapılmıştır.
5- KaleCamii:
Kale Mahallesi'nde ve Rize İç Kalesi'nin güneyinde bulunur. 1658yılında yapılan cami son zamanlarda yenilenmiştir.
Arazinin eğimindendolayı yüksek bir zemin kata sahiptir. Zemin kat taş, üst kat betonarme olarakyapılmıştır. Örtü kırma çatı olup kiremit kaplıdır. Caminin doğusunda imam odasıve bir servis hacmi bulunmaktadır. Harime küçük bir son cemaat kısmındangirilir. Düz ahşap tavanlı harim yuvarlak kemerli geniş pencerelerleaydınlatılmıştır.
6- Küçük Gülbahar Hatun Camii:
Küçük Gülbahar Hatun Mahallesi'nde, Büyük GülbaharCami'sinin doğusunda yer alır. Eski cami harap olunca 1956 yılında biraz kuzeyekaydırılarak yeniden yaptırılmıştır.
İlk yapı 16.Yüzyıla, Yavuz Sultan Selim'in eşi, Gülbahar Sultan'a atfedilmiştir.7- Orta Camii:
Şehir merkezinde Yeniköy Mahallesi'ndedir. İlk cami 1737 senesindeyapılmıştır. Bugünkü cami ise 1941 yılında yeniden inşa edilmiştir. Dikdörtgenalanlı cami kalın taş duvarlı ve kırma çatılıdır. Kuzey, doğu ve batı tarafındankapıları vardır. Son cemaat mahalli olmayan caminin giriş kısmı üzerinde mahfilbulunmaktadır.
8- MüftüMahallesi Cami:
1785 tarihli eski caminin yerine biraz kuzeyekaydırılarak 1965 yılında yeniden yapılmıştır.
Camiye sonradanilave edilen son cemaat mahallinden girilmektedir. Ayrıca doğuya açılan birkapısı vardır. Muntazam kesme taştan yapılmış caminin harimini yüksek kasnaklı,kurşun kaplı bir kubbe örter, kuzeybatı köşede taş minare yer alır.
Caminin mihrabıtaş, minberi ahşaptır. H. 1200/M. 1785 tarihinde yapılmış cami kırma çatlı idive cephelerde iki sıra pencere ile aydınlanıyordu. Bu cami H. 1282/M. 1865'teetraflıca onarılmıştır.
9- ReşadiyeCamii:
Reşadiye Mahallesi'nde yıkılıp yenilenen camilerden birisidir.Eski caminin yapılışı 1671 olarak kabul edilmektedir. Bu günkü cami 1962 yılındayaptırılmıştır.
10- CamiönüCamii:
Camiönü Mahallesi'nde yer alır. Halk arasında Fener Camii olarakda bilinir. Kitabesine göre eski cami 1698 yılında yapılmıştır. Eser 1949yılında yenilenmiştir.
11- DeğirmendereCamii:
Değirmendere (Pindos) Mahallesi'nde yer alır. Bu cami deyenilenerek günümüze gelmiş tarihi eserlerden biridir. İlk cami H. 1200/M. 1786yılında yaptırılmıştır. Bu cami H. 1327/M. 1911 yılında onarılmıştır.
Bugünkü cami1950'li yılların başında inşa edilmiş, minaresi sonradan yapılmıştır.
12- TaşçıoğluCamii:
Yenimahalle'de yer alır. Yıkılıp yenilenen camilerden birisidir.H. 1126-1131/M. 1714-1718 tarihleri arasında Cezayirli Kapt'n Ali Paşatarafından yaptırılmıştı.
Bu caminin mimariözellikleri hakkında bilgimiz yoktur. Büyük bir ihtimalle kırma çatılı biryapıydı. Bu caminin H. 1250/M. 1834 yılında onarıldığını biliyoruz. 20. Yüzyılınbaşlarında camiye Taşcıoğlu adlı bir hayırsever tarafından bir kısım ilaveedilerek, onartılmış, bundan sonra da cami Taşçıoğlu Camii olarak anılmıştır.caminin 1940 yılında yeniden onarıldığı bilinmektedir. Bugünkü caminin inşaatına1979 yılında başlanmış ve uzun yıllar sürmüştür.
13- Şeyh Camii:
Şehir merkezinde, Vilayet Konağı'nın güneyindeki eski Piri Çelebimahallesi'nde yer alır. İlk cami 1711 yılında yapılmıştır. Bu yapı bazıonarımlarla 1953 yılına kadar gelmiştir. Bugünkü caminin inşası 1953-1965yılları arasında tamamlanmıştır. Şeyh Camii, Merkez Camii'nden sonra Rize'nin enbüyük ve özen verilerek yapılmış camiidir. Beş bölümlü bir son cemaat mahalli vekare bir harimden meydana gelen çifte minareli bir eserdir.
14- ŞehitlerÇeşmesi
İslampaşa Mahallesi'nde eski Güneysu yolu üzerinde 1917 yılındayapılmıştır. Dairevi kemerli bir cepheye sahiptir. Tek lülelidir ve lülesiüzerinde taslağı vardır. Çeşme, 1916 yılında şehrin savunması sırasında şehitolan askerilerimizin gömüldüğü bir yerde yapılmıştır. İşgal sırasında Ruslar buşehitlikten yok geçirmek için kazı yapınca şehitler buradan nakledilmiştir. Bunakil sırasında şehit askerlerin çürümüş elbiselerinden çıkan paralarla halk buçeşmeyi yapmıştır. Çeşmenin üzerindeki latin harfli kitabe metni ünlü şairBayburtlu Hicrani tarafından yazılmıştır.
15- Kütüphaneler
Bunların en eskisi Tatoğlu Abdülkerim Efendi kütüphanesidir. Orta Camicivarında 1848 yılında inşa edilen bu kütüphanenin sadece kitabesi günümüzegelmiştir.
Bu kitabe şimdikiİl Halk Kitaplığı'nın giriş kapısının sağına yerleştirilmiştir. AbdülkerimEfendi'nin kurduğu kütüphane binasında fakirlerin barındığı odalar ile bir degasilhane bulunuyordu. Daha sonra Altıkulaçzade Ahmet Efendi'nin 1863 yılında485 kitaptan oluşan bir kütüphane kurduğunu biliyoruz.
16- Rize AtatürkMüzesi (Mataracı Mehmet Efendi Evi)
Müftü Mahallesi, 127. sokak üzerindeyer alır. Kuzeyinde geniş bir bahçesi vardır. 20. yüzyılın başlarındayapılmıştır. İç sofalı planlı üç katlı bir evdir.
İkinci kattaKuzeydoğudaki oda Atatürk'ün kaldığı odadır. Ulu Önder Atatürk 17 Eylül 1924yılında Rize'yi ziyaret ettiği sırada Mataracı Mehmet Efendi'nin evinde misafiredilmiş ve bu odada kalmıştır.
Mataracı MehmetEfendi Evi restore edilerek müze olarak 27.12.1985 tarihinde ziyareteaçılmıştır.
Zemin katta Rize ilMerkezinden toplanan kitabeler ve mezar taşları, birinci katta ise bazı ahşapoymalı mimari parçalar, dokuma araç gereçleri, etnografik eserlersergilenmektedir. İkinci katta ise Atatürk zamanından kalan eşyalar Atatürk'eait giysiler, Kurtuluş Savaşı ve Atatürk'e ait fotoğraflar bulunmaktadır.
17- Merkez UzunKaya Köyü Camii
Köyün merkezinde eski bir mezarlığın kenarından yeralır. İlk olarak 19. yüzyılda yapıldığı tahmin edilen cami son yıllardayıkılarak yenilenmiştir.
Bugünkü cami kesmetaş duvarlı, dikdörtgen planlı bir yapıdır. Camiye doğudan girilmektedir.Harimde kuzey cephede bir mahfil bulunmaktadır. Mahfilin köşk kısmında veyapılarda eski camiden kalan ahşap süslemeli parçalar kullanılmıştır. Taşminaresi kuzeybatıdadır. Caminin doğusuna imam evi ve Kur'an Kursu yapılmıştır.
18- Eski RizeEvleri
Şehir merkezinde çok az sayıda eski ev koruma altına alınmıştır.Bunların da iki, üç tanesi korunup yaşatılmaktadır.
Rize evlerininyapımında geleneksel yapı malzemeleri ve teknikleri kullanılmıştır. Yığma taş vedolma göz tekniğinde yapılmış duvarlar, dört yana eğimli, kiremitle kaplıçatılara sahiptir.
Şehir evlerigenellikle iki veya üç katlıdır. Zemin katta, ahır kiler gibi servis hacimlerikullanılır. 1. Katta mabeyn, sofa ve odalar bulunmaktadır. Mabeyn (esasyaşanılan alan) de bulunan ocakta yemek pişirilir. Odalar geleneksel olaraktasarlanmışlardır ve bazıları ahşap süslemelidir.
TuzcuoğullarıEvi: Rize'nin en eski evlerinden birisidir. 18. yüzyıla tarihlenebilir. Üçkatlı olarak yapılmış mabeynli bir evdir. İçerisinde de çok sayıda oda, hela vebanyo bulunmaktadır. Evin dışında ayrıca bir mutfak ve konak hamamı yeralmaktadır.
Rize MüzesiOlarak Kullanılan Evler: Vilayet yakınında, Kültür Bakanlığı'nca iki eski evsatın alınıp restore edilmiştir. 19. yüzyıl sonlarında yapılmış üç katlı,mabeynli evlerdir.
Rizeİlinin Kültürel Detayları
İLÇELERDEKİ ESERLER
Rize'nin ilçe ve köylerinde bulunan tarihi yapılar camii,medrese, köprü, değirmen, ev, serander gibi yapılar yeterince araştırılmamıştır.Burada, yapılan araştırmalarla belirlenen yapılardan önemlileri tanıtılmayaçalışılmıştır.
Bu yapılarınmalzeme, tasarım ve süsleme bakımından bölgesel özellikleri ağır basar.yüzyıllar boyu elde edinilen deneyimler sonucu ortaya çıkmış olan bu yapılarahşabın dantel gibi işlendiği, insan ölçülerine uygun küçük adeta kutu gibieserlerdir.
A- Ardeşenİlçesi'ndeki Eserler:
1- EkşioğluCamii:
İlçe merkezinde Çifte Kavak Mahallesi'nde yer alır. Onarılıp yeniilaveler yapılarak günümüze gelmiştir. İlk cami Ekşioğlu Hacı Mustafa Efenditarafından inşa edilmiştir. Bu yapı H. 1286/M. 1869 yılında yenilenmiştir.yenilenen caminin kuzeyine yakın yıllarda bir kısım ilave edilmiş, kuzeybatıyada minare yapılmıştır.
2- SeslikayaKöyü Cami
Köyün merkezinde yer alır. 1801 yılında yapılmış, bölgeninahşap süslemeli camilerinin güzel bir örneğidir. Yapı malzemesi muntazam yonutaş ve ahşaptır. Dikdörtgen planlı olan caminin yakın yıllarda önüne yeni birkısım ilâve edilmiştir. Kuzeydoğudaki minare de bu sırada yapılmıştır. Harimekuzey cephedeki kapıdan girilir. Girişin üzerinde mahfil bulunur. Hariminaydınlatılması her cephede altta büyük, üstte küçük düz lentolu ikişer pencereile sağlanmıştır.
Caminin taş mihrabısadedir. Esas önemli olan ahşap süslemeli minber, mahfil ve tavandır. Minberinyan yüzleri ve korkulukları barok karakterli kıvrım dallar, S kıvrımları iledoldurulmuştur. Aynalıkta kıvrım dallar arasında stilize lalelerbulunur.
3- SeslikayaSüleyman Dede Türbesi
Yenilenen türbe kare planlı ve betonarme birkubbeye sahiptir. Bu türbe H. 1262/M. 1845 tarihinde yapılmıştır. Türbenin doğuyakınında taş duvarlı, dikdörtgen planlı, beşik çatılı bir türbe dahabulunmaktadır. Bu türbenin üzerinde H. 1308/ M. 1890 tarihi okunmaktadır. Butürbede Süleyman Dede'nin oğlu yatmaktadır.
4- Tunca KöyüCamii
Meyilli bir arazide kurulmuştur. 1902-1909 yılları arasındayaptırılmıştır. Kesme taştan inşa edilmiş, kırma çatılı bir camidir. Zemine birmedrese katı yerleştirilmiştir.
Son cemaat mahalliolmayan camiye kuzey cephesinin ortasından ve kuzey batıdan girilir. Harim düzlentolu iki sıra pencere ile aydınlatılmıştır. Caminin taş mihrabı sadebordürlerle çevrilmiştir. Minber ahşaptır ve yüzeyi bütünüyle barok karakterlibölgesel motiflerle süslenmiştir.
5- Yukarı DurakCamii
Büyük Mahalle'de H. 1156/M. 1743 yılında inşa edilmiştir. Kalın taşduvarlara sahiptir. Kapı kanatları ve minberi orijinaldir ve ahşap süslemelidir.cami günümüze gelinceye kadar birçok onarım geçirmiştir.
6- Işıklı Camii
Son zamanlarda kuzey cephesine bir son cemaat mahalli ilave edilmiştir.esas cami muntazam taş duvarlı, kırma çatılı bir yapıdır. 1887 yılındayaptırılmıştır.
Süsleme bakımındanahşap minber, tavan ve mahfil önemlidir. Minberin süslemesi Tunca Camiiminberine benzer. Büyük bir daire içerisinden çıkan C kıvrımları ile barokkarakterli diğer motifler bütün yüzeyi kaplamıştır.
B- Çamlıhemşinİlçesi'ndeki Eserler:
1- Zil Kale:
Bölgenin en dikkate değer eserlerinden birisidir. İlçe merkezinin 15 km.güneyinde, Fırtına Deresi'nin batı yamaçları üzerinde kurulmuştur. Kaleninüzerinde inşa edildiği sarp kaya kütlesi denizden 750 metre dere yatağındanyaklaşık 100 metre yüksekliktedir.
Kale; dış surlar,orta surlar ve iç kaleden meydana gelmektedir. Kale doğal bir kaya kütlesiüzerine kurulmuştur. Dış kalenin kapısına kuzeybatı yönündeki patika bir yollaulaşılır. Kuzeydeki kapının söğe taşları sökülmüştür. Bir teras yardımıyla ortasurlar seviyesine çıkılır. Buradan ikinci bir kapı yardımıyla kale içerisinegirilir.
Orta kaleiçerisinde üç önemli yapı bulunmaktadır. Bunlar muhafız binası, şapel vebaşkuledir. Kulenin dört katlı olduğu duvarlardaki hatıl izleri ve kirişdeliklerinden anlaşılmaktadır. İçerisinde ince bir bölüntü duvarı ve dolgutoprak vardır. Duvarlar üzerinde doğu (vadi, manzara) yönünde kemerlipencereler, diğer taraflarda mazgal delikleri bulunmaktır. Kulenin üstünündendanlı bir teras şeklinde olduğu belirlenmiştir. Duvarlar içerisinde dikeyuzanan boru yuvaları belki de kapanmış sarnıçlara su akıtıyordu.
Kalenin kesinyapılış tarihini belirtecek veriler yoktur, 14-15 yüzyıllaratarihlendirilmektedir. Bölgenin ilk çağları gibi orta çağ tarihi de karanlıktır.Hemşin yöresinin İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu zamanlarında tam olarak mıkısmen mi fethedildiğini bilmiyoruz. Varoş Kale, Zil Kale, Cihar Kale ve PazarKız Kaleleri hem yörenin, hem de Bayburt'a ulaşan önemli bir ortaçağ kervan yoluüzerinde güvenliği sağlıyorlardı.
Osmanlılarınbölgeyi fethinden sonra kale kullanılmaya devam etmiştir. Kalede bulunan iki eltopu Trabzon Müzesindedir.
2- Kale-i BalâYukarı Kale)
Çamlıhemşin İlçesi'ne 40 km. uzaklıkta Hisarcık Köyüsınırları içerisinde Fırtına Deresi'nin kaynaklarına hakim bir noktadakurulmuştur. Kaynaklarda geçen bir diğer adı da Varoş Kale'dir.
Kalenin ana planıdikdörtgen olarak tanımlanabilir. Doğu, güney ve kısmen kuzey sarp kayalıktır.çatı tarafı eğimli bir arazi üzerindedir. Giriş kapısı kuzeybatıdadır.
Kalenin kurulduğuyer ve duvar işçiliği bakımından Zil Kale ile ilişkisi açıktır. Zil Kale ileaynı tarihlerde yapılmış olmalıdır (14-15. yüzyıl)
3- Şenköy Camii
Son derece meyilli bir arazide yapılmıştır. İki katlı bir camidir. Zeminkat taş duvarlı, esas kat bütünüyle ahşaptır. Geniş saçaklı olan caminin dörtomuzlu kiremit kaplı bir çatısı vardır.
Bölgenin gelenekselahşap camilerinden birisidir. Ahşap süsleme sadece mahfil korkuluğunda veminberde görülür. Nakış ve kalem işi süslemeler sadedir. Cami M. 1900 yılındaköy halkı tarafından yapılmıştır.
4- Aşağı ÇamlıcaKöyü Camii
Taş duvarlı iki katlı, kırma çatılı bir yapıdır. Zemin katmedrese olarak yapılmıştır. Medrese katına kuzeydoğu köşesindeki kapı ilegirilir. Bu kısım epeyce elden geçmiştir. Sadece batı duvarında bir ocakkalmıştır. Harimin ahşap döşemesi son yıllarda betonarme olarakdeğiştirilmiştir.
Caminin minberi çokiyi bir ahşap işçiliği gösterir. Sahte kemerli niş kompozisyonları üzerinde birdaireden çıkan S ve C kıvrımları yan yüzleri kaplar. Dilimli kemerlerletaçlandırılan nişler ve üçgen aynalık, sadeleştirilmiş bir barok üslubuyansıtır.
5- ŞenyuvaKöprüsü
Eski adıyla Cinciva Köprüsü bölgenin yaygın taş köprülerindenbirisidir. Tek bir kemerle Fırtına Deresi geçilmiştir. Ayrıca korkuluk duvarıtamir edilerek üzerine demir bir kısım ilave edilmiştir. Köyün yaşlıları H.IIII/M. 1699 tarihli bir kitabesinin 1946 yılındaki bir selde kaybolduğunukaydederler. Eğer bu doğru ise, yapı bölgenin en eski köprülerinden birisidir.
6- KöprüköyKöprüsü
Fırtına deresi üzerinde kurulu taş köprülerden birisidir.köprünün batı ayağına küçük bir tabliye kemeri ilâve edilmiştir. Tabliyesi ikiyandan dik olan köprünün korkuluk duvarları kısmen yıkılmıştır. Köprünün 19.yüzyıl sonlarında Türk ustalar tarafından yapıldığı bilinmektedir.
C- Çayeliİlçesi'ndeki Eserler:
1- Cafer PaşaCamii
Denize hakim bir teras üzerinde, eski bir mezarlığın yanında yeralır. 1467 yılında yaptırılan cami onarımlarla günümüze gelmiştir.
Bugünkü camininKuzey tarafına yeni bir kısım ilave edilmiştir. Burası imam evi ve Kur'an Kursuolarak kullanılmaktadır. Esas cami kareye yakın dikdörtgen planlı bir harimdenmeydana gelmektedir. Moloz taş duvarlı olup, kiremit kaplı kırma çatıyasahiptir.
Harimin girişindeiki ayağa oturan bir mahfil bulunur. Harim yanlarda üçer, kıble tarafında ikişerpencereye sahiptir.
2- OrmancıkCamii
Mahmutlu ve Geyik Mahalleleri arasında yer alır. Bölgeningeleneksel ahşap yığma duvarlı kırma çatılı camilerinden birisidir. 1826 yılındayaptırılmıştır. Caminin bir zemin katı bulunmaktadır. Burası eskiden medresemektep olarak kullanılıyordu.
Esas cami bir girişbölümü ve harim kısmından meydana gelmektedir. Giriş bölümündeki sedirlerdeoturulmaktadır. Bu bölümün üzerindeki mahfil ve saçağı dört ahşap sütuntaşımaktadır. Bu mahfile iç mahfilden bir kapı ile girilir.
Caminin ahşap oymaolarak oya gibi süslendiğini görüyoruz. Ahşap süslemeler kapı, minber, mihrap vemahfil üzerinde yoğunlaşmıştır. Kemerli kapının kanadı ve geniş çerçevesiüzerinde, kıvrımdal kompozisyonu tek bir ağaçtan oyulmuş mihrap nişininkenarındaki bordür üzerinde de yer alır. Nişin kavsarası ve köşeliklerigeometrik olarak çizgi bezemelidir. Mihrabın dış çerçevesi üzerinde geç devirdeyapılmış boyalı bir bordür yer alır.
3- KaptanpaşaBuzlupınar Köyü Köprüsü
Doğu Karadeniz Bölgesi'nde örnekleri görülenahşap köprülerden birisidir. Her iki ayak tarafından birbirinin üzerinebindirilerek uzatılan ağaçlar üzerine ortada tabliye ağaçları yerleştirilmiştir.köprü gövdesinin yağmurdan etkilenmemesi için de üzerine yine ahşap bir çatıyapılmıştır. 19 yy.da yapılmış olmalıdır.
D- Fındıklıİlçesi'ndeki Eserler:
1- FındıklıMerkez Cami
Bir son cemaat yeri ve dikdörtgen planlı harim kısmındanmeydana gelen kırma çatılı bir camidir. Birkaç yapı evresi geçirmiştir. İlkcaminin 18. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir.
Alt kat revaklı birgirişten sonra iki odadan oluşmaktadır. Üst kat Kur'an Kursu olarakkullanılmaktadır. Bu kısım Rize'nin benzer camileri gibi 20. yüzyıl başlarındayapılan bir onarım sırasında inşa edilmiş olmalıdır.
2- ÇağlayanKöprüsü
Köyün merkezinden geçen Abu Deresi üzerinde kurulmuştur.bölgedeki yaygın taş köprülerden birisidir. Tek bir kemer gözünden oluşur. Sonyıllarda kullanılmayan köprünün korkulukları yıkılmıştır. Yapıldığı tarihbilinmemektedir.
3-ÇağlayanMustafa Hacaloğlu Evi
Köyün girişinde beş altı geleneksel ev veseranderin oluşturduğu mahallenin batısında yer alır. Bölgenin en eski ve hayatiev tipinin en iyi örneklerinden birisidir.
4-Hurşit Bey Evi
1849 yılında Mehmet Usta tarafından yapılmıştır. İki katlı, hayatlıtipte bir evdir. Zemin kat ahır, birinci kat esas yaşama alanıdır. Zemin katyönü taş, birinci kat dolma göz duvarlara sahiptir.
Evin esas planımabeyne (hayat) bağlı bir iç hayat ve etrafındaki odalardan oluşmaktadır.odaların kapı kanatları, yüklükleri, tavanlar ahşap süsleme bakımındanzengindir. Taş ocakların alınlıkları yaşmakları üzerinde bitkisel süslemeler vekitabeler yer alır.
Evin süslemeliodası batıdaki baş odadır. Burada yan duvarlar üzerinde bazı büyük kent yapıları(İstanbul) cami, saray, gemi, tren, top arabası gibi tasvirler yer almaktadır.
5-Meyveli KöyüCamii
Orta Mahallede yer alır. İki katlı, bölgenin tipik ahşap yığmacamilerindendir. 1871 yılında Mustafa bin Alişan tarafından yaptırılmıştır.
Zemin kat medresebölümüdür. Medresenin iç kısımları yıkılmıştır. Sadece ocaklar günümüzegelmiştir.
Caminin cephesineyeni bir kısım ilave edilmiş, son cemaat mahalli kısmen bozulmuştur. Son cemaatmahallinin üzerinde iç mahfile bağlantılı fevkani bir mahfil bulunur. İç mahfilU şeklinde kıble duvarına kadar uzanır.
Süsleme bakımındanminber aynalığı, mahfil köşkü ve korkulukları zengindir. Minber üzerindegeometrik, korkuluklar üzerinde ise halat örgü ve yatay palmet dizelerindenmeydana gelen süsleme unsurları görülür. Ayrıca sütun başlıklar üzerinde MührüSüleyman motifine de yer verilmiştir.
E- Güneysuİlçesi'ndeki Eserler:
1- KıbledağCamii
Köyün merkezinden Ilıca Mahallesi'ne taşınmış, 1862 yılındayapılmıştır. Bölgenin geleneksel ahşap camilerinden birisidir. Taşınma sırasındabeton bir zemin kat üzerine oturtulmuş, kuzeyine yeni bir kısım ilaveedilmiştir. Bununla birlikte caminin orijinal unsurları korunmuştur.
2- Kiremit KöyüAşağı Mahalle Camii
Bir medrese ile birlikte inşa edilmiştir. 19.yüzyılda yapılmış bölgenin geleneksel taş ve ahşap malzemeli kırma çatılıcamilerden birisidir.
F- Hemşinİlçesi'ndeki Eserler:
1- BaltacılıCamii
Baltacı Mahallesi'nde Hemşin Deresi'nin batı kenarında yer alır.1791 yılında inşa edilmiş, taş duvarlı, kırma çatılı bir camidir.
2- Bilen KöyCamii
Köyün merkezinde iki katlı olarak yapılmıştır. Alt kat ve kısmenahşap duvarlı olarak inşa edilmiş, medrese bölümüdür. Bu katta iki bölümlü birdershane ve bir hoca odası bulunmaktadır. Dershanedeki taş ocaklar, eski sıra vekürsü parçaları mevcuttur. Güneybatıda ocağı bulunan oda hocaya aittir.
Caminin kuzeyçatısında hayat kısmı bulunur. Harim kısmına ahşap oymalı bir kapı ile girilir.giriş bölümünün üzerinde yer alan mahfil U planlı olup yanlarda kıble duvarınakadar uzanır. Doğu taraftaki ahşap ayakların farklılığı, mahfil uzantısınıngeniş olması bu kısmın sonradan ilave edildiğini göstermektedir. Gerçekten deyaşlı köylüler caminin sonradan genişletildiğini söylemektedirler.
Yapının ilk inşası18. yüzyıla kadar inmektedir. Cami bugünkü şekline M. 1894 yılındaki onarımlakavuşmuştur.
G- İkizdereİlçesi'ndeki Eserler:
1- Çamlık KöyüMerkez Camii
Eğimli bir arazide oluşturulan bir teras üzerindekurulmuştur. Batısında bir medrese, imam evi bulunmaktadır. 19. yüzyılınsonlarında yapılmış ahşap camilerden birisidir. Esas cami kısmına batıcephesinin ortasından girilir. Kuzey kısmında mahfil bulunur. Harim sadece güneycephesindeki iki sıra pencere ile aydınlatılmıştır.
2- Şimşirli KöyüCamii
Arazinin eğiminden dolayı yüksek taş duvarlı bir subasman üzerinekurulmuştur. 1853-1857 yılları arasında Ahmet Usta tarafından yapılmış ahşapyığma bir camidir.
Cami kareye yakınbir dikdörtgen alanı kaplar. Plan kuzey cephedeki giriş (hayat) ve harimdenmeydana gelmektedir. Giriş kısmının üzerinde iç mahfile bağlanan fevkâni birmahfil bulunmaktadır. Kuzeyinde bir medresesi vardır. Bu medrese ile camiarasında 1988 yılında yapılan minare yer almaktadır.
3- Güneyce HacıŞeyh Camii
Kurtuluş Mahallesi'nde (Yukarı Mahalle) meyilli bir arazidekurulmuştur. H. 1304/M. 1887 tarihinde İstanbul kütüphane müdürü Hacı OsmanNiyazi Sipahioğlu tarafından yaptırılmıştır. Ustaları ise Pazarlı Ali veHasan'dır.
Zemin katında taşduvarlı bir medrese katına sahiptir. Esas cami ahşap olarak inşa edilmiştir.kuzeydeki giriş kapısının sağında birkaç mezardan oluşan bir hazire vardır.Harimin batı duvarı eğimden dolayı taş yapılmıştır.
Ana plan bir girişbölümü ve bir harim kısmından meydana gelmektedir. Giriş tadil edilmiştir.Kalıntılardan anlaşıldığına göre kuzey cephede diğer camilerdeki gibi içeriyebağlı bir fevkani mahfil vardır. Bugün giriş bölümünün sağında ocaklı orijinalbir oda bulunur. Bu oda gibi bir oda sol tarafa da yerleştirilmiştir.
Harimin girişindemahfil bulunur. Mahfil U şeklinde kıble duvarına kadar uzanır. Düz tavanınortasında bir kaç kademeden oluşan dıştan kare içten sekizgen planlı ahşap oymabezemeli bir göbek kısmı bulunmaktadır.
Camide çok zenginve kaliteli bir ahşap süsleme ile karşılaşırız. Kapı söğelerinde, minberde burmaincir zencerek ve örgü motifi yer alır. Minberin yan yüzlerindetaksimatlandırılmış panolar içerisinde stilize ağaçlar, barok S ve C kıvrımlardeğişik kartuşlar bulunmaktadır. Ayrıca burada altı köşeli yıldızlar ve rozetlerde vardır. Ahşap minber nişinin çevresi hayat ağacı motifi ile süslenmiştir.
4- GüneyceKöprüsü
Güneyce'nin merkezinden geçmekte olan İyidere suyu üzerindeyapılmış tek gözlü taş köprüdür. 1901 yılında inşa edilmiştir.
H- Kalkandereİlçesi'ndeki Eserler:
1- ZıvaneKöprüsü Camii
Cami Of'un Keler Köyü'nden sökülerek bugünkü yerini çayalım merkezinin üzerine kurulmuştur. 1834 yılında yapılmıştır. H. Hoca Köyü'nünZıvana Köprüsü mevkiindedir. Bölgenin ahşap camilerinin en iyi örneklerindenbirisidir.
Yapı ahşap süslemebakımından çok zengindir. Kapı, mihrap, minber, mahfil ve tavan çok çeşitlimotif ve kompozisyonlarla süslenmiştir. Kapı kanatları ve yan pervazlarındastilize hayat ağaçları yer almaktadır. En dışta hasır örgülü panolarbulunmaktadır. Ahşap mihrap nişini kıvrımdallı stilize bir ağaç çevreler.minberin yan aynalıkları Şimşirli Camii gibi dikey panolara bölünmüş olup, herpano içerisine dalları lalelerle sonuçlanan ağaç motifleriyerleştirilmiştir.
I- Pazarİlçesi'ndeki Eserler:
1- KızKalesi
İlçe merkezinin batısında küçük bir yarımada üzerine kurulmuştur.kayalık bir zemin üzerinde bulunan kalenin kara ile bağlantısı kesilmiştir.
Yaklaşık 7x7 mboyutlarındaki kalenin duvarlarında muntazam taş işçiliği görülür. Giriş kapısıbatıdadır. Güney surları yıkılmıştır. Sağlam kalan duvarlarda mazgal pencereleride yuvarlak kemerli üst kat pencereleri yer almaktadır.
Kız Kalesi'ninkesin olarak kimin tarafından yapıldığı bilinmiyor. 13-14. yüzyılda TrabzonDevleti zamanında yapıldığı sanılmaktadır. Kale, Osmanlı döneminde onarılarakkullanılmıştır.
2- Cihar Kale
Sahilden 7 km. içeride, Yücehisar Köyü sınırları içinde Hemşinderesi'nin doğusunda yer alır. Ana plan yuvarlaktır. Surların taş işçiliğimuntazam değildir. Kapısı kuzey doğudadır ve iki kule ile desteklenmiştir.ortada yine daire planlı bir kale bulunmaktadır.
3- YücehisarCami
Köyün merkezinde yer alır. Bir medrese ile birlikte 1799 tarihindeAyşe Hanım tarafından kâgir olarak inşa ettirilmiştir.
Camiye kuzeytaraftaki medreseden iki kapı ile girilir. Harim doğu batı yönünde uzanır. Girişbölümü üzerinde mahfil kısmı bulunur. Caminin kuzeybatıdaki ana giriş kapısınınsanatları üzerinde geometrik sekizgen geçmelerden oluşan bir süsleme vardır.minber aynalığı üzerinde barok karakterli, merkezde büyük bir daireye bağlanan Sve C kıvrımlarına yer verilmiştir. Mahfil korkuluklarının iç yüzünde geometrikve bitkisel süslemeli bir bordür dolaşmaktadır. Caminin ahşap süslemeleri HemşinBilenköy Camii ile yakın bir benzerlik göstermektedir.
4-SONUÇ
Giriş bölümündebelirtildiği gibi Rize il merkezi ve ilçelerindeki dini ve sivil yapılaryeterince araştırılmamıştır. Burada görebildiğimiz yapılar toplucadeğerlendirilmiştir.
1- Bizans DönemiYapıları:
Bu dönem yapılarının hemen hepsinin askeri amaçlı yapılar,kaleler olduğunu görüyoruz. Bunların içerisinde en önemlisi Rize Kalesi'dir.kuruluşunu kesin olarak bilemiyoruz. Lustinianos zamanında, 6. yüzyıldayenilenen kale Trabzon Devleti zamanında son şeklini almıştır. İki bölümdenoluşan kare, bir iç kale ve halkın ikamet ettiği aşağı kaleden ibarettir. DoğuKaradeniz bölgesinde bu şekilde bir iç kale ile birlikte halkın bir kısmınınoturduğu yerleşmeyi de içine alan diğer savunma yapıları Trabzon ve Giresunkaleleridir.
Rize çevresinde yeralan diğer kaleler stratejik yerlere kurulmuş, çevresini korumak, haberleşmek veyeterince askeri kuvveti barındırmak için tesis edilmişlerdir. Bunlardan BozukKale, Kalecik (Sivri Kale) ile Cihar Kale küçük kaleler olup ortalarında birergözetleme kulesine sahiptirler. Pazar Kız Kalesi bu kalelerden kulesi olmadığıiçin farklıdır. Çamlıhemşin'de Fırtına Deresi'ne hakim bir noktada yer alan ZilKale ile iç bölgeye geçişi sağlayan Tatos geçidindeki Kalei Balâ (Yukarı Kale)içlerinde bir çok tesisata sahip kalelerdir. Zil Kale'nin ortasındaki kule bütünvadiye hakimdir. Günümüze harap vaziyette gelen bu kalelerin Osmanlı dönemindede kullanıldığını ve onarıldığını tarihi belgelerden öğreniyoruz.
2- Türk DevriYapıları:
Rize'deki camiler bölgenin zengin halk mimarisinin etkisindekalmıştır ve mahalli özellikler taşırlar.
İl merkezindesadece İskender Cafer Paşa (İslam Paşa) Camii son cemaat yeri ve kubbeli harimiile klasik devir 16. yüzyıl yapısı olarak dikkati çeker. Diğer camilerin çoğuyenilenmiştir.
1960 yılından sonrakırma çatılı camilerin yıkılarak yeniden taş ve betonla kubbeli olarakyapıldığını görmekteyiz. Böylece birkaçının dışında şehir merkezinde mimari vesanat değeri taşıyan cami kalmamıştır. Camiler incelendiğinde hepsinin orijinalde tarihi değere sahip oldukları görülmektedir.
İlçe ve köylerdekicamileri de kısaca şu şekilde değerlendirebiliriz: Bunlar dağınık yerleşmedendolayı bir veya iki mahallenin ihtiyacı için yapılmış küçük boyutlu yapılardır.konut mimarisinin etkisini taşırlar. Cephelerinde namaz vaktinin beklendiğisedirli hayat kısımları vardır. Son cemaat mahalli yoktur. Bu hayatın üzerindefevkani ve iç mahfile açılan bir mahfil bulunur.
Arazinin eğimindendolayı yüksek subasman kısımları vardır. Bazılarının zemin katına medresemektep yerleştirilmiştir. Camilerin esas harim katları taş veya ahşap yığmaolarak inşa edilmiştir. Örtü dört eğimli kırma çatıdır. Ahşap camilerin kuruluşuevlere çok benzer. Bazılarının duvarları evler gibi "dolma gözlü" yapılmıştır.minareleri yoktur. Bazılarında ise "ezanlık" bulunur. Süsleme bakımından ahşapağır basmaktadır. Özellikle camilerin kapıları, mihrapları, minberleri mahfilköşk ve korkulukları, tavanlar ahşap oyma olarak süslenmiştir. Kullanılanmotifler iki gruba ayrılır:
1- GeometrikMotifler: Sarma kordon, sepet örgü, kare içinde yıldız, üçgen dizileri,Mührü Süleyman, çarkıfelek, zikzak, balıksırtı (şevron) motifleri en çokkullanılanlardır. Bu motiflerin bazıları antik karakterli olup Bizans ve Gürcükiliselerinde de kullanılmıştır.
2- BitkiselMotifler: Stilize ağaçlar (bordürler üzerinde uzayıp giden, panolar içinde)vazoda çiçekler, kıvrımdallar, S ve C kıvrımları. Bu motifler ise Osmanlı vedönemin Avrupa süslemesinden kaynaklanmaktadır.
Doğu KaradenizAhşap Üslubu: Rize ili örnekleri ile komşu yerleşmeler, Artvin, Of veÇaykara'daki camilerin ahşap süsleme programları incelendiğinde 18. yüzyıldansonra bölgeye özgü bir ahşap üslubunun ortaya çıktığını görüyoruz. Bu üslubuyukarıda özetlemeye çalıştığımız antik karakterli bazı yerli motifler ile klasikOsmanlı ve Avrupa menşeli motifler oluşturmaktadır. Yerli sanatçılar başarılıbir sentez ve yorumlama ile yeni biçimler ortaya koymuşlardır.
Rize'nin halkmimarisi ürünleri Doğu Karadeniz Bölgesi'nin en özgün örneklerini oluştururlar.yaşanılan ev, ambar yapıları olan seranderler (Nayla), samanlık (Pagen) gibiyardımcı mekânlar, misafir odaları, köprüler değirmenler başlıca yapılardır.
Evleri arazininyapısı, iklim şartları, yapı malzemesi ve zengin yaşama kültürüşekillendirmiştir. Bölgede dağınık yerleşme hakimdir. Herkesin evi tarlasınınyaşındadır. Şehir merkezindeki evler taş, dolma göz, bağdadi duvarlı kırmaçatılı yapılardır. Plan olarak aşhanesi (hayatı olan) hayatlı evler ile işsofalı evler yaygındır. Köylerde ise hayatlı evler yapılmıştır. Arazinineğiminden dolayı evin zemin katında oluşan boşluğa ahır yerleştirilmiştir. Esasyaşama katı aşhana, iç hayat ve onun etrafındaki odalardan meydana gelmiştir.ahşap oyma ve resimli süsleme bakımından Çağlayan Hurşit bey Konağı önemli birörnektir. Ahşap oyma motifleri camilerde de görüyoruz. Ayrıca bu yapılarİstanbul görünümleri ihtiva eden resimlere de sahiptirler.
Halk mimarisinindiğer örnekleri seranderler ve köprülerin çok zengin örnekleri vardır. Direklerüzerindeki seranderler mısır kurutmak için yapılmışlardır. Taş köprülergenellikle tek kemerlidir. Ahşap köprülerde açıklığı aşmak için daha fazlazorlukların çözülmesi gerekmiştir. Bu tip köprülerden Kaptanpaşa BuzlupınarKöprüsü özgün bir örnektir. Ne yazık ki, son yıllarda şehirlerde ve köylerdekibu halk yapı sanatının ürünleri yıkılıp yok edilerek yerlerine sağlıksız betonyapılar inşa edilmektedir. Böylece zengin unsurlar taşıyan Karadeniz yapıkültürü hızla yok olmaktadır.
